چاپ بر روی پارچه فرآیندی است که در آن الگوها و یا طرح‌های مشخّصی را با استفاده از رنگ‌های مختلف، برروی پارچه اعمال می‌کنند. توجه کنید که چاپ برروی پارچه، به معنای رنگ کردن بخش‌هایی از پارچه است و با رنگرزی متفاوت است. چرا که در رنگرزی، کل سطح پارچه رنگ‌آمیزی می‌شود و تمامی بخش‌ها هم‌رنگ می‌شوند. اگر فرآیند چاپ به‌درستی صورت گیرد، رنگ موردنظر به الیاف پارچه می‌چسبد و دربرابر شستشو و اصطکاک نیز مقاومت بالایی خواهد داشت. چاپ برروی پارچه موضوع جدیدی نیست و از قرن‌ها پیش مورد استفاده بوده است. درواقع چاپ منسوجات یک هنر باستانی است که در پارچه‌هایی با قدمت ۴۰۰ تا ۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح نیز به چشم می‌خورد. ما نیز در این مطلب قصد داریم تا مرور کوتاهی بر تاریخچه چاپ پارچه داشته باشیم و روند تکامل و همچنین روش‌های چاپ برروی پارچه را مورد بررسی قرار دهیم.
کشورهایی که تمدّن بشری در آن‌ها قدمت بیشتری داشته، پیشرفت سریع‌تری را در صنعت چاپ پارچه تجربه کرده‌اند. در این میان نیز کشورهای اسلامی، به دلیل داشتن احکام دینی و نیاز به حفظ حجاب و شئونات اسلامی نیز مصرف پارچه و البسه گوناگون رواج بیشتری داشته‌است. در این میان، برخی از کشورهای اروپایی نیز نقش به‌سزایی در تاریخچه چاپ پارچه و پیشرفت این صنعت داشته‌اند.
چاپ بر روی پارچه‌های ساده از اوایل قرن هفدهم میلادی آغاز شد. در قارّه اروپا روش خاصّی برای رنگ‌آمیزی پارچه ابداع شده‌بود امّا چاپ بر روی پارچه در مقیاس بالا تا قرن هجدهم میلادی چندان موفقیّت‌آمیز نبود. درنهایت واردات پارچه چیت از هندوستان به اروپا کشورهای اروپایی را به توسعه صنعت چاپ واداشت. پارچه چیت، نوعی از پارچه نخی با طرح‌های ریز رنگی شامل گیاهان، حیوانات و حتی الگوهای عجیب و غریب بود. این پارچه‌ها دربرابر شستشو با آب مقاومت خوبی داشتند و رنگ آن‌ها به‌سادگی، پاک یا محو نمی‌شد. به این ترتیب محبوبیّت پارچه‌های نخی وارداتی، در سراسر اروپا افزایش یافت و به خطر بزرگی برای ابریشم‌بافی تبدیل شد. سرانجام واردات این نوع پارچه به کشورهای فرانسه و انگلیس ممنوع اعلام شد. در همین زمان کارخانجات اروپایی موفّق به توسعه صنعت چاپ برروی پارچه شدند و محبوبیّت پارچه‌های چیت در اروپا به کلّی از بین رفت.
متدهای اولیّه چاپ برروی پارچه
در تاریخچه چاپ پارچه متدهای سنّتی چاپ را عموماً به چهار دسته طبقه‌بندی کرده‌اند که در ادامه به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت.
در این متد، که در آن رنگ‌های چاپی علاوه بر مادّه رنگی، شامل مواد ضخیم‌کننده، نگهدارنده یا تثبیت‌کننده رنگ برروی پارچه نیز می‌باشند.
چاپ با استفاده از مادّه تثبیت‌کننده: در این روش، قبل از رنگ‌آمیزی پارچه با الگوی موردنظر، به آن بخش‌ها ماده تثبیت‌کننده زده می‌شود. سپس با قرارگیری رنگ برروی پارچه، تنها بخش‌هایی که به تثبیت‌کننده آغشته شده بود، رنگی می‌شود.
چاپ با استفاده از مادّه مقاوم‌کننده: در این متد نیز قبل از رنگ‌آمیزی پارچه، برخی بخش‌های آن را به موم یا مادّه مقاوم دیگری آغشته می‌کنند. مناطقی که به این موم آغشته شده‌اند قابلیّت رنگ‌پذیری خود را از دست می‌‌دهند. با کمک این روش می‌توان الگوهای بی‌رنگ را برروی یک زمینه رنگی ایجاد کرد.
چاپ با استفاده از مادّه تخلیه کننده: در این روش برروی بخش‌هایی از پارچه‌هایی که قبلاً رنگ‌آمیزی شده‌اند، یک مادّه سفیدکننده یا تخلیه‌کننده رنگی ریخته می‌شود تا رنگ آن ناحیه را از بین ببرد.
متدهای چاپ با استفاده از مادّه مقاوم‌کننده و تخلیه‌کننده، در قرن نوزدهم کاربرد بیشتری داشتند ام،ا چاپ صنعتی مدرن عمدتاً از تکنیک‌های چاپ مستقیم استفاده می‌کند. تاریخچه چاپ پارچه و متدهای اولیه این صنعت نیز عبارتند از:
چاپ بلوکی
دو کشور هند و چین در صنعت چاپ پارچه دارای نقش تاریخی و تأثیرگذار بوده‌اند. چاپ بلوکی از زمان مصریان باستان وجود داشتو اوّلین روش موفّق در چاپ منسوجات، چاپ با بلوک چوبی بود. این روش قابلیّت ایجاد طرح‌های دقیق را داشت امّا باید برای چاپ هر رنگ، از یک بلوک چوبی جداگانه استفاده می‌شد. روش دیگر، چاپ با صفحات یا بلوک‌های مسی بود که ابتدا در ایرلند و سپس در انگلستان رواج یافت. این نوع چاپ می‌توانست جزئیّات بیش‌تر و حتّی ظریف‌تری را با کیفیِّتی درحد چاپ برروی کاغذ، ایجاد کند. تنها نقطه ضعف این روش، محدودبودن آن به یک رنگ برای چاپ بود. به همین دلیل گاهی اوقات این روش را با روش بلاک‌های چوبی ادغام می‌کردند تا توانایی چاپ چندرنگ فراهم آید.
چاپ غلطکی
اواسط قرن هجدهم میلادی، انقلاب صنعتی روی داد و ظهور فناوری‌های جدید، بر صنعت چاپ پارچه نیز تأثیر گذاشت. در همین زمان در انگلستان، چاپ بلوکی با چاپ غلطکی مکانیزه جایگزین شد. در این روش پارچه در امتداد یک سیلندر مرکزی قرار دارد و توسط یک‌سری از غلطک‌های حکاکی‌شده و آغشته به رنگ، فشرده می‌شود. مزیّت اصلی این روش در آنست که برخی از دستگاه‌های چاپ غلطکی قادر به چاپ همزمان شش رنگ، با سرعت بسیار بالاتری نسبت به چاپ بلوکی بودند. از سوی دیگر، استفاده از این روش و چاپ انبوه منسوجات برای البسه روزانه و صنعت مد نیز موجب شد تا قیمت پارچه‌های چاپی تا حد زیادی کاهش یابد. این کاهش قیمت دربرابر کاهش کیفیت چاپ طرح‌ها ارزش بیشتری داشت، زیرا اقشار متوسط و کم‌درآمد جامعه را برای خرید چنین پارچه‌های چاپی، توانمند می‌ساخت.
چاپ صفحه‌تخت
این متد در اوایل قرن بیستم معرّفی شد و از یک غلطک برای کشیدن جوهر برروی استنسیل استفاده می‌کند. این جوهر از طریق یک صفحه مشبّک و متخلخل به نام مِش برروی پارچه منتقل می‌شود و برای چاپ هر رنگ، باید از یک استنسیل جداگانه استفاده شود. پس از این روش، متدهای چاپ مکانیزه مسطّح و چاپ چرخشی (روتاری) نیز در قرن بیستم، ارائه شدند. روش چاپ چرخشی، چاپ در مقیاس و سرعت بالا را فراهم آورد که در پی آن هزینه‌های چاپ پارچه نیز تا حدودی تعدیل می‌شد.
چاپ دیجیتال
این متد در اواخر قرن بیستم معرّفی شد و تغییرات اساسی در طراحی و تولید پارچه برای صنعت مد به‌همراه داشت. این تغییرات در تاریخچه چاپ پارچه نیز کاملاً مشهود است. در چاپ دیجیتال، از لیزرهای تحت کنترل کامپیوتر و جت‌های فشار قوی، برای تزریق مستقیم جوهر به پارچه استفاده می‌شود. این نوع چاپ بسیار دقیق و سریع است اما هزینه آن نسبت به سایر روش‌ها نیز بیش‌تر است.
روند تکامل صنعت چاپ پارچه
در این مطلب به بررسی تاریخچه چاپ پارچه و متدهای سنّتی این صنعت پرداختیم و دیدیم که چگونه این صنعت با رشد تکنولوژی و فناوری دچار تغییر و تحوّل گردیده است. طبیعی است که روند تکامل متدهای چاپ پارچه، سالیان زیادی به طول خواهد انجامید امّا نکته جالب اینجاست که برخی از روش‌های ابتدایی چاپ پارچه هنوز هم مورداستفاده قرار می‌گیرند و به کلّی از میان نرفته‌اند.